ΘΕΩΡΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΡΩΜΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

                                                       

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στο βιβλίο μου αυτό, γραμμένο στη δημοτική γλώσσα, την επίσημη πια γλώσσα ολόκληρης της Ελληνικής Επικράτειας, αλλά και με το μονοτονικό σύστημα - για να αγκαλιάσει το πλατύ κοινό και να γίνει κτήμα των πολλών -προσπάθησα να αναπτύξω συστηματικά τη διδασκαλία της μουσικής, γι' αυτό και το χώρισα σε δύο μέρη.

Μέρος Πρώτο: στην προθεωρία αναφέρονται οι θεμελιώδεις έννοιες γένεσης και ανάπτυξης της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής, καταγωγή (ρίζες), προέλευση και η ενδιάμεση εξέλιξη της Βυζαντινής Μουσικής, με βάση την αρχαία, αλλά μέσα στα πλαίσια της ορδοδόξου πνευματικότητας και λατρεί­ας, την Ιερότητα του εκκλησιαστικού χώρου και την έννοια γενικώτερα της αγίας μας Εκκλησίας.

Μέρος Δεύτερο: Αναφέρεται συστηματικά στην κύρια θεωρία της Εκ­κλησιαστικής Βυζαντινής Μουσικής για επιστημονική και συστηματική διδα­σκαλία, σπουδή και μάθηση των ενδιαφερομένων.

Δεν ξέρω, ούτε και μπορώ να προεξοφλήσω την ευμενή αποδοχή για την τωρινή μου εργασία.

Όσον αφορά την χρήση της δημοτικής γλώσσας, προσπάθησα να απο­φύγω τις ακρότητες, που μοιραία ωρθώνονταν μπρος μου σε κάθε στιγμή κι' αυτό, γιατί υπάρχουν ακόμη και ωρισμένες επιφυλάξεις για την όλη δομή της δημοτικής μας γλώσσας.

Σχετικά τώρα με την όλη εργασία μου, δεν φιλοδόξησα κάτι άλλο, παρά μόνο να προσθέσω κι εγώ με τις ταπεινές μου δυνάμεις ένα λιθαράκι στο όλο οικοδόμημα της πατρώας μας Εκκλησιαστικής Μουσικής.

Επικαλούμαι την επιείκεια όλων των αναγνωστών μου και ελπίζω και πιστεύω ότι, άν μη τι άλλο, θα δώσει αφορμή σε άλλους πιο ειδικούς από μένα, να ολοκληρώσουν τα τυχόν κενά, που υπάρχουν στην εργασία μου.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΠΡΟΘΕΠΡΙΑ

Θεμελιώδεις έννοιες γένεσης και ανάπτυξης της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής. Καταγωγή (ρίζες), προέλευση της Βυζαντινής Μουσικη   «Η Ιστορία της Μουσικής αρχίζει μαζί με την Ιστορία του Ανθρώπου»

                                                      Τι είναι η Βυζαντινή Μουσική 

Η Βυζαντινή μουσική είναι η μουσική η οποία βγήκε στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία και δημιουργήθηκε για τον σκοπό οχι μόνο της εκκλησίας αλλά και για τον σκοπό γενικής μουσικής , ήταν η πρώτη μουσική αντίδραση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας η οποία μετά απο αυτό δημιουργήθηκε η  ευρωπαική μουσική .Η Βυζαντινή μουσική στον σύχρονο κόσμο θεωρείται μόνο η μουσική της εκκλησίας αλλά δεν δημιουργήθηκε μόνο για αυτόν τον σκοπό αλλά και για σκοπό της σύγχρωνεις μουσικής διότι η μεγαλύτερη μουσική της σύγχρωνεις έχουν μάθει και σπουδάσει αυτή την μουσική .        

1. Μουσική

Στην αρχή η λέξη Μουσική είχε έννοια πολύ πλατειά, γιατί σήμαινε κάθε είδος πνευματικής δημιουργίας, που προστάτες της θεωρούνταν οι λεγόμε­νες Μούσες.

Αργότερα όμως οι Μούσες νομίζονταν ότι προστατεύουν πιό ειδικά ωρισμένες καλές τέχνες συγγενικές αναμεταξύ τους, δηλαδή την ποίηση, την κυρίως μουσική, (που λέγονταν τότε αρμονική) και την χορευτική. Τέλος δε η έννοια της μουσικής περιωρίστηκε σ' ό,τι και μεις σήμερα εννοούμε με τό όνομα αυτό.

Σύμφωνα μ' αυτά Μουσική είναι η τέχνη και η επιστήμη του άσματος. Γιατί διδάσκει τους νόμους και τους κανόνες, σύμφωνα με τους οποίους συναρμολογούνται οι διάφοροι ήχοι και αποτελούν μελωδία ευχάριστη στην ακοή, ικανή να εκφράσει τις ψυχικές καταστάσεις και τα συναισθήματα του άνθρωπου, χαράς, λύπης, θαυμασμού, θάρρους, ενθουσιασμού κλπ.

Και εφ' όσον μεν ερμηνεύουμε τα συναισθήματα μας με τη φωνή, τότε καλείται φωνητική μουσική, όταν δε τα συναισθήματα αυτά τα ερμηνεύουμε με τα όργανα, τότε καλείται οργανική μουσική.

                                                             2. Μελωδία και αρμονία

Κάθε μουσική γλώσσα μεταχειρίζεται αρχικά φθόγγους, που έχουν μεταξύ τους κάποια συγγένεια¹. Η συγγένεια αυτή, που είναι στενώτερη, λέγεται συμφωνία κι' αυτή είναι ο στύλος σ' ολόκληρο το μελωδικό οικοδό­μημα.

Οι Αρχαίοι Έλληνες δέχονταν τρία μόνο στοιχειώδη σύμφωνα διαστήμα­τα: την διαπασών, που την τοποθετούν σε ιδιαίτερη κατηγορία, με το όνομα της αντιφωνίας, επειδή συγχέεται με την ομοφωνία².

Την διά πέντε³, την διά τεσσάρων⁴, που είναι αναστροφή, ή συμπλήρωμα της διαπασών από την πέμπτη.

Οι τρίτες και οι έκτες μείζονες θεωρούνταν οι γλυκύτερες από τις διαφωνίες, ποτέ όμως δεν θεωρήθηκαν σαν σύμφωνα διαστήματα από τους Έλληνες.

Υπάρχει όμως εδώ φαινόμενο φυσιολογικό και αισθητικό, που πρέπει να το τονίσουμε. Ζήτησαν μερικοί να το εξηγήσουν με τον ισχυρισμό ότι η τρίτη των Ελλήνων είναι φανερά μεγαλύτερη, παρά η φυσική μείζων τρίτη: στον τρόπο της συνηθισμένης συμφωνίας, η σχέση ανάμεσα στις παλμικές ταχύτητες των φθόγγων, που την συνιστούν είναι πραγματικά 81/64 αντί 80/64. Η εξήγηση όμως αυτή είναι αντίθετη στο ότι σε πολλές ποικιλίες της λύρας, όπως θα το δούμε παρακάτω, βρίσκουμε τέλεια γνωστή και σε χρήση τη φυσική τρίτη.

Επίσης το ποσό της διά τεσσάρων και διά πέντε, αποτελεί την διαπασών, η διαφορά τους δε δίνει τη δεύτερη μείζονα, ή τον τόνο⁵, που είναι και το περισσότερο σε χρήση διάφωνο διάστημα. Παριστάνει κατά κάποιο τρόπο την ιδιαίτερη μελωδική βαθμίδα και την μονάδα του μέτρου όλων των άλ­λων.

Εάν δε αφαιρέσουμε διαδοχικά δύο τόνους μιας τετάρτης, έχουμε το διάστημα, που ακατάλληλα λέγεται ημιτόνιο⁶.

1. Η συγγένεια των φθόγγων στους Έλληνες είναι άμεσα αντιληπτή με το αφτί και ύστερα βεβαιώνεται από το μέτρο του μήκους των χορδών. Ποτέ δε δεν την θεμελιώνουνε πάνω στην αρχή των αρμονικών, που είχαν αναγνωρίσει την ύπαρξη της, τουλάχιστον με τη μορφή των αντηχήσεων (Αριστοτέλη Προβλ. XIX, 24, 42).

2. Η Ιδια μαζί και άλλη. (Αριστοτ. Προβλημ. XIX, 17).

3. Το πάλαι δι' οξειών (Αριστοτ. Προβλ. XIX 34, 41).

4. Τό πάλαι συλλαβή (Νικόμαχου Γερασηνού, Αρμονικής εγχειρίδιον)

5. Επδγδοον, (Πυθαγόρα) - (Πλουτάρχου περί μουσικής XXIII, 22, Αριστοξεν. Αρμο­νικά 46, 1)

6. Δίεσις στους Αρχαίους (Αριστοξ. αρμον. 21, 20-30).

Είναι δε αυτό το πιο μικρό των διαστημάτων, που μπορούν να πραγμα­τοποιηθούν με μια αλλοίωση πέμπτων και διαπασών και που είναι μέθοδος σε μας, όπως και στους Αρχαίους, για συμφωνία των μουσικών οργάνων.

Όπως δε θα δούμε και παρακάτω, μικρά διαστήματα, κατώτερα του ημιτονίου, δεν είναι τόσο σπουδαία στη θεωρητική και πρακτική μουσική των Ελλήνων, αν και φαίνονται κάπως ξένα στην ευαισθησία μας.  

                        

3. Τετράχορδα και συστήματα

Το μελωδικό οικοδόμημα των νεώτερων, έχει σαν στέλεχος βασικό την ογδοάδα⁷. Στους Έλληνες το στοιχειώδες μελωδικό στέλεχος είναι μάλλον η τετάρτη, το πιο μικρό σύμφωνο διάστημα, που το δέχεται το αφτί μας, όπως αναφέραμε πιο πάνω. Ας θεωρήσουμε δύο φθόγγους ορίζοντας διά­στημα τετάρτης, π.χ. Βου-Κε. Σύμφωνα με τη θεωρία των Ελλήνων, η ανθρώπινη φωνή, που κινείται από τον ένα στον άλλο, απ' αυτούς τους φθόγγους, δεν μπορεί να παρεμβάλει, δίχως προσπάθεια, παρά δύο διάμε­σους φθόγγους: δηλαδή τους γα και δι δηλαδή το σύνολο τεσσάρων φθόγ­γων, έτσι χωρισμένων με τρείς βαθμίδες, σχηματίζει ένα τετράχορδο το: Βου-γα-δι-Κε.

Το τετράχορδο είναι το αρχικό στοιχείο, το συστατικό κύτταρο όλων των ελληνικών κλιμάκων: δηλαδή αυτές πάντα σχηματίζονται από μια σειρά τετραχόρδων, που είναι, ως επί το πολύ ταυτόσημα και οπωσδήποτε ομογε­νή, σε άλλες μεν περιπτώσεις συνδέονται απ' ευθείας με κοινό φθόγγο, της συναφής⁸, όπως έλεγαν οι παληοί, σε άλλες πάλι περιπτώσεις χωρίζονται με τόνο διαζευκτικό. Οι δυό άκροι φθόγγοι κάθε τετράχορδου, που ηχούν αμετάβλητα το διάστημα τετάρτης, λέγονται φθόγγοι σταθεροί- (εοτώτες).

Αναφορικά τώρα με τους διάμεσους φθόγγους, ο τονισμός τους διαφέ­ρει κατά το γένος και την χρόαν και δεν μπορούν να έχουν καμιά συγγένεια με τους σταθερούς φθόγγους. Γι αυτό και λέγονται φθόγγοι κινούμενοι.

Σ' όλες δε τις κλίμακες, που είναι καθαρά ελληνικής καταγωγής, το πιο μικρό διάστημα του τετράχορδου, διάστημα, που καμιά φορά δεν ξεπερνάει την έκταση ενός ημιτονίου, τοποθετείται πάντα στο βαρύ. Το διάμεσο διά­στημα είναι γενικά πιο μικρό από το διάστημα, που τοποθετείται ως επί το πολύ στο οξύ.

7. Ογδοάδα ή Διαπασών (διά - πασών) ή Οκτάχορδόν, είναι η συμφωνία που αποτε­λείται από τον Πρώτο και τον Όγδοο φθόγγο της μουσικής Κλίμακας. Έτσι έχουμε την Δισδιαπασών (δίς - διαπασών) κλίμακα, την Τρισδιαπασών (Τρις -διαπασών).

Αριστοξ. Αρμον. 58, 15

Η φυσική μελωδική κίνηση, όπως λένε οι Έλληνες⁹, γίνεται από το οξύ στο βαρύ και ο προτελευταίος φθόγγος, που στηρίζεται κατά κάποιο τρόπο πάνω στο βαρύτερο, είναι ανάλογος προς τον αισθητό φθόγγο των νεώτε­ρων ογδοάδων, αλλά σε αντίστροφη έννοια. Τέτοιος λοιπόν είναι ο τύπος του Ελληνικού τετραχόρδου.

Ένωση τετραχόρδων, το πιο λίγο, δύο τον αριθμόν, αποτελεί κλίμακα¹⁰, ή όπως έλεγαν οι Έλληνες, σύστημα.

Η κίνηση των λαϊκών μελωδιών περιορίζεται αρχικά στη διαπασών. Το δε εθνικό εγχειρίδιο όργανο, η πρωτόγονη λύρα, είχε μόνο επτά χορδές, δη­λαδή επτά τόνους. Εδώ όμως υπήρχαν ανέκαθεν πολλοί τρόποι, για να γίνει η κανονική της λύρας κλίμακα, αν και γίνονταν αφαίρεση από το μεταβλητό τονισμό της λύρας των κινουμένων φθόγγων.

Στις Αιολικές¹¹ χώρες συνέδεαν το ένα μαζύ με το άλλο δυό τετρά-χορδα τύπου Ελληνικού (δηλαδή μετά του ημιτονίου επί το βαρύ) συνδε-' μένα με ένα τόνο κοινό, που αποτελούσε για μια επτάχορδη λύρα την παρακάτω κλίμακα, όπου και σημείωσα τα ονόματα των χορδών που χρησι­μοποιούνταν. Αποδίδω προσωρινά στους κινούμενους φθόγγους (που εκ­φράζονται με μικρά γράμματα), τον τονισμό, που είχαν στο σύμφωνο γένος, το μάλλον κοινό, δηλαδή το διατονικό

9. Αριστοτ. Προβλ. XIX, 33. §

10. Κλίμακα (σκάλα) ή σύστημα, είναι η διαδοχική σειρά μουσικών φθόγγων, που χωρίζονται μεταξύ των με ωρισμένα μουσικά διαστήματα.

11. Αιολείς: Μια από τις ελληνικές φυλές που κατοικούσαν κατά την αρχαιότητα στην Ελλάδα και την Μικρά Ασία. Οι άλλες φυλές ήταν οι Αχαιοί, οι Δωριείς και οι Ίωνες. Ο πολιτισμός τους θεωρούνταν αξιόλογος. "Εχουν να παρουσιάσουν λαμ­προύς «μελικούς» ποιητές, όπως τη Σαπφώ (7ος - 6ος αιώνας π.Χ.) τον Αρίωνα (628 π.Χ.) τον Τέρπανδρο (8ος αιώνας π.Χ.) τον Αλκαίο (620 π.Χ.) φιλοσόφους, σαν τον Πιττακό τον Μυτιληναίο (650-570 π.Χ.) ένα από τους 7 σοφούς της Ελλάδας, εξαίρετα δημιουργήματα στην Αρχιτεκτονική, καθώς και το αιολικό κιονόκρανο, επίσης και στη γλυπτική αν κρίνουμε απδ τα μικρά πήλινα αγάλματα, που ξεχωρί­ζουν για την κομψότητα τους.

12. Στους Δελφούς λατρεύονταν τρεις από τις Μούσες η Νήτη, η Μέση και η Υπάτη, από τα ονόματα δηλαδή με τα οποία οι αρχαίοι μουσικοί χαρακτήριζαν τους οξύτερους τους μέσους και τους βαρείς φθόγγους της μουσικής κλίμακας.

Ο μεν τρδπος της κατά Αιολείς αρμονίας, είχε το μειονέκτημα να μη δίνει την συμφωνία ογδοάδας, ο Δωρικός δε τρόπος μεταχειρίζονταν λειψά τετράχορδα. Για το λόγο αυτό παρουσιάστηκε η ανάγκη να προστεθεί όγδοη¹⁵ χορδή στη λύρα.

Το Δωρικό οκτάχορδο, έτσι συμπληρωμένο με δύο Ελληνικά τετράχορδα χωρισμένα με διαζευκτικό τόνο και αφού τελειοποιήθηκε στο μεταξύ, επι­κράτησε στη θεωρία και πράξη και αποτελεί το κεντρικό και ουσιώδες μέρος όλων των συστημάτων.